Call us now:
Vanaf de 11e eeuw reizen geestelijken naar de grenzen van de christelijke wereld op zoek naar oude manuscripten. West-Europa krabbelt op en er is een reuzehonger naar waardevolle kennis eerst van de harde vakken als medicijnen en sterrenkunde maar later ook van politiek, ethiek én leiderschap. Een pedagogische brief van Aristoteles aan Alexander de Grote over goed leiderschap wordt uit het Arabisch in het Latijn vertaald1. Het werd een hit maar niet voor lang.
Secretum secretorum
De brief staat bekend onder de aantrekkelijke naam: Secretum secretorum, Geheim der geheimenissen. De meest waardevolle geheimen voor leiders staan erin, occulte, astrologische, allemaal bedoeld om zichzelf en de wereld naar je hand te zetten. Ze zijn zo geheim dat ze alleen in de vertrouwelijke intimiteit van pedagoog en leerling mogen worden doorgegeven. Het boekje kent tien hoofdstukjes van verschillende lengte en bevat een allegaartje aan onderwerpen.
Zwakke maag
Veel onderwerpen zouden we nu scharen onder ‘persoonlijk leiderschap. Het gaat om adviezen hoe zichzelf als vorst te kleden, de stem te gebruiken – niet te luid-, zich gezond te houden of zichzelf te genezen. De lezer krijgt bijvoorbeeld het advies om licht verteerbaar voedsel te gebruiken zeker als hij een koude en zwakke maag heeft. Vooral vette kip en eieren krijgt hij aanbevolen. En hij moet natuurlijk zijn tanden poetsen omdat dat heel veel voordeel geeft. Zo vreemd zijn deze adviezen niet als je bedenkt dat de gezondheid van medewerkers en managers tegenwoordig ook in de volle belangstelling staat. En een stemtraining kun je om de hoek krijgen.
Het volk gelukkig maken
Wat niet ontbreekt in dit handschrift zijn alle raadgevingen om toch vooral een rechtvaardige vorst te zijn die meeleeft met zijn onderdanen, hen niet berooft of met belastingen een poot uitdraait. Hij moet en zal zijn volk gelukkig maken. Daar komt de politieke moraalfilosofie in dit lesboek wel op neer. Hij moet daarom zijn lusten onder controle houden. Heel erg origineel is deze vorstenspiegel niet.
Fysiognomie: haar op de borst
De rechtvaardige vorst moet met al zijn nobele intenties oppassen. Niet iedereen is uit het hetzelfde goede hout gesneden als hij zelf. De goede koning is behoedzaam en kiest zijn ministers en ambtenaren zorgvuldig uit, weet hun loyaliteit, karakter en intelligentie naar waarde in te schatten2.
Gelukkig kan de leider geheime kennis inzetten, zoals de fysiognomie, een leer om op basis van lichaamskenmerken het karakter van de persoon in te schatten. Veel haar op de borst en buik belooft niet veel goeds. Zulke mannen zijn wild, snappen niet veel en zijn tiranniek. Tsja.
Het trekken van horoscopen schuwt de verstandige vorst niet. Hoeveel zeggen die niet over de mens?! Noodzakelijkerwijs, want is de wereld niet opgebouwd uit sferen die van het goddelijk-spirituele naar de diepste materie lopen en beïnvloeden de sferen die ver weg zijn niet die die dicht om ons heen zijn?
Magische krachten van de natuur
En als dat niet genoeg is en als het toch nog fout gaat, zijn er de magische krachten van de natuur. Ook daar weet de opgeleide vorst raad mee. ‘O, Alexander, dit is een talisman dat zorgt dat het volk zich onderwerpt en gehoorzaam is…’ zo ongeveer verwoordt Aristoteles zijn ultieme remedie om de onderdanen volgzaam te krijgen. Dan volgt er een heus recept, hoe van mineralen en goud een steen te maken en deze te monteren in een ring, een magische ring. Juist deze magische en esoterische kennis geven het boek haar naam: Geheim der geheimenissen. Daarom mag het mag niet in verkeerde handen vallen.
O, Alexander, dit is een talisman dat zorgt dat het volk zich onderwerpt en gehoorzaam is.
Dat zou ook niet gebeuren. Het handschrift kreeg zeker kopieën, die tot op de dag van vandaag in verschillende bibliotheken zijn te bestuderen. Het werk werd wel gelezen maar ging niet tot het verplichte programma horen van de universiteiten van Parijs, Bologna of Cambridge. Hooguit werden er wat facultatieve cursussen over gegeven.
Leesgedrag jonge prinsen
Of de doelgroep het werk heeft gelezen? Of de adel überhaupt de voor haar bedoelde lesboeken heeft gelezen? Daar zijn veel vraagtekens bij te zetten, alleen al omdat de vorsten en prinsen onderwijs in de landstaal kregen en niet of nauwelijks Latijn lazen of spraken. En gingen de boeken mee op reis wanneer de vorst met zijn hofhouding van kasteel naar kasteel hobbelde? Waarschijnlijk niet. We hoeven ons dan ook geen enkele illusie te maken dat dit werk aan jonge prinsen werd voorgelezen. Die hadden wel andere dingen aan hun hoofd: jagen, sporten, krijgskunde beoefenen en jonkvrouwen het hof maken3.
Vervalsing
Vanaf de 14e eeuw komen er steeds meer geluiden op dat de Secretum helemaal niet door Aristoteles is geschreven en dat het om een vervalsing gaat. De taal is anders, niet Aristotelisch, en er zijn helemaal geen handschriften van hem gevonden die er ook maar enigszins op leken. Aan het einde van de Middeleeuwen heeft de Republiek der Letteren de pedagogische brief van Aristoteles aan Alexander definitief bijgeplaatst in het massagraf der vervalsingen. De auteur kreeg de naam Pseudo-Aristoteles4. Pas in de 19e eeuw zou het onder het stof vandaan gehaald worden om opnieuw bestudeerd te worden… nu als curiosum.
- Bacon, Roger, en Robert Steele. Opera hactenus inedita; Oxford, Clarendon Press, 1920. http://archive.org/details/operahactenusin05baco.
↩︎ - Forster, Regula. ‘The Pseudo-Aristotelian Sirr al-Asrār/ Secretum Secretorum’. In Prognostication in the Medieval World, onder redactie van Matthias Heiduk, Klaus Herbers, en Hans-Christian Lehner, 965-70. De Gruyter, 2020. https://doi.org/10.1515/9783110499773-082.
↩︎ - Williams, Steven J. ‘Giving Advice and Taking It: The Reception by Rulers of the Pseudo-Aristotelian Secretum Secretorum as a Speculum Principis’. In Consilium: teorie e pratiche del consigliare nella cultura medievale, onder redactie van Carla Casagrande, 139-80. Micrologus’ library 10. Firenze: Sismel, Ed. del Galluzzo, 2004.
↩︎ - Williams, Steven J. The secret of secrets: the scholarly career of a pseudo-Aristotelian text in the Latin Middle Ages. Ann Arbor: University of Michigan Press, 2003. https://catalog.hathitrust.org/Record/004322691.
↩︎